Gnostik je pojam grčkog porekla, nastao od grčkog termina gnostike, a podrazumeva teoriju saznanja koja se koristi u filozofiji, odnosno od reči gnosis, što znači – saznanje, uvid ili spoznaja. U svakodnevnom govoru, gnostikom se predstavlja osoba koja se vodi saznanjem (do koga je došao na određen način), a ne bezuslovnim verovanjem. Gnoseologija je nauka koja se bavi teorijom saznanja i jedna je od grana filozofije, koja se bavi proučavanjem saznanja, a takođe i putevima i formama saznanjama.
Gnosticizam
Gnosticizam je termin grčkog porekla, nastao od grčke reči gnosis, koja se prevodi kao – znanje. Ovaj termin je nastao od strane zapadnih naučnika iz XIX i XX veka, koji su imali za cilj da obuhvate veliku raznovrsnost grupa koje su pripadale ranohrišćanskom dobu, a postojale su van zvanične hrišćanske hijerarhije. Pojedini gnostički spisi iz Nag Hamadija su osnovani samo na temama iz Starog Zaveta.
Gnosticizam predstavlja gnostičko učenje, koje se vezuje za sinretički verski pokret. Pomenuti verski pokret se razvio u ranim vekovima hrišćanstva i trajao je do IV veka, kada je hrišćanstvo postalo zvanična religija Rimskog carstva. Učenje gnostika se držalo teorije da se čovek može spasiti samo ukoliko spozna Boga. Ove gnostičke ideje su se javljale u mnogim drevnim religijama, u kojima se “gnos” (znanje, spoznaja, spasenje, jedinstvo sa Bogom) može postići kroz filantropiju (jačanjem ličnosti, seksualnom apstinencijom i traženjem mudrosti pomažući drugima). Gnosa je grčka reč koja je najviše korišćena u Platonovim filozofskim spisima, a upotrebljavala se da označi prosvetljenog čoveka i njegovo duhovno stanje. Sveukupno gledajući, sve drevne religije su imale zajedničku karakteristiku i verovanje da se gnos ostvaruje jedino putem spasenja duše od materijalnog sveta. Protiv gnostičara su bili apologeti (crkveni branioci), koji su se držali slepog verovanja bez ikakvog znanja, za razliku od gnostika koji su teološke dogme misaono istraživali.
Gnosticizam se najviše primenjivao u prvim vekovima hrišćanstva, u zemljama sredozemlja i srednjeg istoka. IV vek obeležava događaj, kada Rimsko carstvo prihvata hrišćanstvo kao zvaničnu religiju, i tada gnosticizam biva potisnut kao jeres. Iako je gnosticizam bio izbačen u potpunosti iz hrišćanstva u Rimskom carstvu, uspeo je da nastavi da deluje van granica Carstva, najviše na području Azije. Sa tih područja (Bliski Istok i Azija) je najviše bio potisnut od strane islama i njegovim širenjem, s’ tim što su neke manje grupe gnostika na područjima Iraka i Irana opstale sve do današnjih dana.
Sve do XX veka, učenje gnostika je bilo zasnovano na osnovu kritika teologa protiv jeresi (herisiologa), među kojima su bili – Irinej Lionski, Justin Filozof, Origin i drugi. U drugoj polovini XX veka pronađeni su mnogi apokrifi koji opisuju gnostičko učenje. Za jedno od većih otkrića gnostičkog učenja, smatra se biblioteka Hag Hamadi, iz 1945. godine (Egipat). Gnostici su u hrišćanstvo uneli mnogo toga iz mitova i orijentalnih religija, i pored toga što ih je sama crkva smatrala jeresima, oni sebe nisu doživljavali na taj način. Takođe, gnostici su važnost pridavali i duhovnim stvarima, smatrajući da su ljudi božanske duše zarobljene u svetu materijalnog i tvrdili su da je materija stvorena od zlih bića. Gnostici su zlo vezivali za materijalni svet, a dobro za duhovni svet.
Persijski gnosticizam je oličen u Mandenizmu (mandā – znanje) i dalje ova vrsta gnosticizma deluje na područjima Iraka i Irana (naročito u Khuzestanu). Sirijsko – egipatski gnosticizam bio je većim delom pod platonovskim uticajem, u kome je zlo opisivano kao materija koja je inferiorna božanstvu. Persijsko carstvo i gnosticizam je vezivalo manihejsko učenje, koje je kasnije počelo da se širi na teritorije Sirije, Severne Arabije, Severne Afrike, Egipta, Palestine i Jermenije. U Jermeniji je tokom VI veka, gnosticizam izvršio uticaj na pavlićanstvo, a u srednjem veku i na bogumilsko i katarsko učenje. U predstavnike ranohrišćanskih gnostika spadaju: Simon Mag (iz Samarije), Pont, Nikolaj (osnivač “nikolajita”), Kerint (savremenik Apostola Jovana), Menandar (iz Samarije), Satornil (iz Antiohije), Vasilid (iz Aleksandrije), Valentin (iz Aleksandrije), Karpokrat (Kerdon, Markion od Sinope, Vardesan (iz Edese) i Barzani (iz Sirije).
Gnostici su imali i svoj Mit, koji se sastojao od određenih etapa, tako da se gnostički Mit o Postanju sastojao od sledećih etapa:
- Plerome – duhovni svet (prikaz božanske uzvišenosti, čistoće, nenarušenog i očuvanog Kosmosa) nasuprot Kenomi (ništavilu i zlim silama);
- Narušavanje Plerome od strane Boga (Sofije – njegovog ženskog dela); rođenje Sofijinog sina – Jaldabaota i stvaranje donjeg sveta sa zlim silama, gde se nalazio sluga Arhonatom;
- Nastajanje čoveka kao spasenja donjeg sveta.
- Vraćanje duše u narušen Plerome, pomoću koga, i Bog i Gnostik dolaze do spasenja.
