Penologija je pojam latinskog porekla, nastao od dve latinske reči: poena, što znači – kazna i logia, što znači – nauka, a podrazumeva interdisciplinarnu nauku o sredstvima za kažnjavanje, kao i stručan naziv za izučavanje svih kazneno – popravnih sankcija (mere upozorenja, sigurnosne mere, maloletnički zatvor i dr.).
Pojam penologije se najčešće upotrebljava u pravnoj nauci, pa tako u Krivičnom pravu, penologija podrazumeva naučnu i praktičnu delatnost koja je usmerena pre svega na proučavanje izvršenja kazne lišenja slobode, kao i ostalih kazni i sankcija (vaspitne i sigurnosne mere, privredni prestupi, razni prekršaji i dr.).
Pojam penologije prvi put je upotrebljen 1845. godine, od strane nemačkog teoretičara Franz Liebera, dok su kasnije veliki uticaj imale Ujedinjene Nacije, kao i Međunarodna regionalna organizacija i Veće Evrope.
U osnovne ideje teoretičara koji su izučavali penologiju spadaju sledeće:
- humanistička koncepcija kažnjavanja;
- rasvetljavanje smisla kažnjavanja;
- razvoj koji obuhvata i druge društvene nauke;
- osamostaljivanje i veza sa drugim naukama;
- individualizacija krivičnih sankcija (prilikom izricanja kazne i prilikom izvršenja kazne);
- efikasnija borba protiv kriminala i
- proces resocijalizacije.
Penologija kao nauka proučava niz stvari, među kojima najvažniju ulogu imaju: oblast izvršenja krivičnih sankcija, razni sistemi izvršenja kazni, primena tretmana, funkcija sankcija u resocijalizaciji osuđenih, funkcionisanje formalnog sistema i njegov uticaj na resocijalizaciju, međusobni odnos osuđenika, ličnost osuđenog i njegova klasifikacija, funkcija ličnosti u resocijalizaciji, primena i mere postpenalne pomoći i oblike vaninstitucionalnog tretmana.
Osnovni cilj i zadatak penologije je da se proučavanjem zatvorskih sistema nađe najadekvatniji način izvršenja zatvorske kazne.
Pored pravne nauke, penologija se koristi i u mnogim drugim oblastima, kao što su – kriminologija, psihologija, pedagogija, psihijatrija, sociologija, statistika i slično. Savremena penologija obuhvata proučavanje svih krivičnih i kaznenih sankcija koje postoje u određenoj državi, kao i sve načine i pristupe njenog izvršenja.
Penološka andragogija
Penološka andragogija predstavlja posebnu andragošku disciplinu koja se tiče problema vaspitavanja i obrazovanja osuđenika, u vreme izvršavanja njihovih kazni.
Osnovni zadatak ove discipline je da pronalazi i usavršava metode, oblike i sredstva rada, sa ciljem postizanja resocijalizacije osuđenika.
Razvoj penološke andragogije se razvio krajem XIX veka, kada su počele savremenije tehnike izvršavanja kazni, kao što je bilo u Engleskom i Irskom državnom sistemu. Veliki uticaj ovome je imala i pozitivistička filozofska škola koja je izričito tražila reforme kaznene politike, protiveći se ideji zastrašivanja i izolovanja prestupnika. Pozitivisti su zahtevali da kazna bude prilagođena izvršiocu krivičnog dela, a ne deliktu. Sva ta shvatanja uticala su da se promeni kaznena politika i reakcije celokupnog društva na kriminal.
Nakon II svetskog rata, počela su se razvijati i učenja o tretmanu osuđenika, u kriminologiji poznati kao – „Nova društvena odbrana“. Ova učenja su doprinela i osnovama Povelje Ujedinjenih Nacija o minimalnim pravima osuđenika.